وقف و بناهای عام ‏المنفعه در قاینات

قاینات

قاینات یکی از شهرستان‏های جنوب خراسان است که در 58 درجه و 38 دقیقه تا 60 درجه و 56 دقیقه‏ی طول و 32 درجه و 6 دقیقه تا 34 درجه و 12 دقیقه‏ی عرض جغرافیایی قرار گرفته است. مرکز این شهرستان شهر قاین است که در فاصله‏ی 373 کیلومتری از مرکز استان، مشهد، قرار دارد(1)

جمعیت شهرستان بر اساس آمار مرکز بهداشت شهرستان در سال 1379 برابر با 138,072 نفر بوده که 7ر22 درصد در نقاط شهری و 2ر77 در نقاط روستایی ساکن بوده‏اند(2).

در شهرستان قاینات هم‏اکنون نزدیک به 696 موقوفه و 1,813 رقبه وجود دارد که در سال گذشته مبلغ 299,958,562 ریال عایدی داشته که درآمد حاصله به مصارف تعیین شده از سوی واقفان می‏رسد (3).
 

طرح مسأله و اهداف تحقیق

پدیده‏ی وقف که در فرهنگ ملی - مذهبی ما ریشه‏ای کهن و طولانی دارد، تحت تأثیر همخوانی و تطابق با سرشت پاک انسانی، پایداری جاودانه‏ای در جامعه داشته است.

بررسی اثرات و کارکردهای وقف در جامعه در زمینه‏های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی، هنری و سیاسی نیازمند تحقیق گسترده‏ی دقیق و علمی است. کارکردهای وقف در جامعه به دو شکل نمودهای عینی و قابل رؤیت و نمودهای غیر عینی اما در عین حال بسیار مهم مشهود می‏باشد. هدف اصلی این مقاله بررسی برخی از اثرات وقف و کارکرهای عینی آن در جامعه است.


وجود آثار و بناهای مذهبی - ملی که از ارزش فرهنگی و هنری والایی برخوردارند، بیانگر بخشی از تاریخ و فرهنگ هر ملت در گذشته و سبب غرور ملی برای نسل حاضر و آتی است. بخش عمده‏ای از بناهای مذهبی و هنری به خصوص در جهان اسلام پیوند عمیق و محکمی با سنت وقف داشته است.

به مدد بهره‏گیری از عواید موقوفات، ساختمان‏های مهمی همچون مساجد، تکایا، حسینیه‏ها، مزارها و مدارس علمیه احداث، مرمت و حفظ شده‏اند. سنت وقف در شهرستان قاینات که به دارالمؤمنین خراسان شهرت دارد، صبغه‏ای بس قوی و جایگاهی درخشنده و تابناک دارد. وجود موقوفاتی مهم و قدیمی بر مساجد، مدارس علمیه، مزارها و... خود گواهی صادق بر این مدعاست.


در پژوهش حاضر که به روش میدانی و اسنادی تهیه شده، سعی بر آن است تا با بررسی بناهای تاریخی - هنری و مذهبی در سطح شهرستان به رابطه‏ی وقف در ایجاد و حفظ این آثار پرداخته شود. سه محور اصلی تحقیق شامل 1. وقف و قنوات (در سطح شهر قاین)؛ 2.

وقف و رابطه‏ی آن با مساجد و مدارس علمیه (در سطح شهر قاین)؛ 3. وقف و زیارتگاه‏ها و مقبره‏ی شعرا (در سطح شهرستان) است.
 

قدیمی ‏ترین و مهم‏ ترین موقوفات شهرستان

کهن‏ترین وقف‏نامه‏ی موجود در قاینات، وقف‏نامه‏ی امیر رفیع‏الدین واقع در دشت بیاض است. این وقف‏نامه متعلق به سال 920 ه ق است. واقف یک شبانه‏روز از آب و اراضی قنات و مزرعه‏ ی دشت بیاض را بر تعمیر و روشنایی و حقوق خطیب و مؤذن مسجد جامع محل یاد شده وقف کرده است (4)

به مدد همین موقوفات بود که ساختمان مسجد که بر اثر زلزله چندین بار تخریب شده، مجددا بازسازی شده است، به طوری که در زلزله‏ی ویرانگر سال 1347 بخشی از مسجد تخریب و مجددا بازسازی شد. از دیگر موقوفات کهن و مهم شهرستان می‏توان به موقوفات جدول 1 اشاره کرد.
 

قنوات و وقف

قنات به عنوان یک پدیده‏ی تکنولوژیکی - فرهنگی نقش مؤثری در عمران و احیای مناطق خشک داشته است. در گذشته بخش اعظم مناطق داخلی ایران به وسیله‏ی قنوات آبیاری می‏شده است.

شهرستان قاینات که در منطقه‏ی خشک و نیمه‏ خشک واقع شده، به مدد بهره‏گیری از این ابتکار زمینه‏های تمدن و شهرنشینی را در منطقه‏ی قهستان فراهم ساخته است.

در سطح شهرستان در حال حاضر حدود 800 رشته قنات دایر است اما در این مقاله تنها رابطه‏ی وقف و قنوات در شهر قاین را بررسی می‏کنیم. برخی از قنوات موجود همچون فرخ‏آباد بر طبق اسناد مکتوب موجود

سابقه‏ای بیش از هزار سال دارند و قنات‏هایی همچون شاهیک به لحاظ ساختار فنی قنات و برخورداری از سد زیرزمینی از شگفتی‏های هنری و معماری به شمار می‏روند.

بررسی نظام مالکیت و مدیریت در قنوات شهر نشان می‏دهد که در تمامی 11 رشته قناتی که در شهر جاری بوده، سهم عمده‏ی مالکیت مربوط به مالکیت وقفی است و موقوفات هر کدام در لوحه‏های سنگی، آب‏نامه‏ها و وقف‏نامه‏ها ثبت شده است.

به عنوان مثال در کتیبه‏ای که در مسجد جامع در رواق شش ضلعی شمالی با تاریخ 1046 نصب شده، نحوه‏ی بهره‏برداری از موقوفه‏ی قنات جعفرآباد را که از داخل مسجد جامع عبور می‏کرده نشان می‏دهد. مضمون کتیبه‏ی ایوانچه‏ی صحن، مسجد که یادگاری از دوره‏ی حکومت امیرسلطان موصلو است، نیز وقفی است.

جدول 2 قنوات قاین، کل سهام قنات، میزان سهم وقفی و درصد آن را برای هر کدام از قنوات نشان می‏دهد. یادآور می‏شود که در چند دهه‏ی اخیر بر اثر حفر بی‏رویه‏ی چاه‏های عمیق در دشت قاین، خسارات عمده‏ای به قنوات وارد شده است و تعدادی از آنها خشک و متروک شده‏اند.

با یک محاسبه‏ی ساده مشخص می‏شود که در حدود 19 درصد از کل سهام قنوات شهر قاین وقف بوده است. وقف قنات با مدیریت نظارت شده‏ی آن در رشد فرهنگی شهر تأثیر بسیار داشته و به جرأت می‏توان ادعا کرد که یکی از دلایل عمده‏ی رونق محافل مذهبی و حفظ روحیه‏ی دینی در این شهر بوده است.

نکته‏ ی بسیار مهم دیگر در ارتباط با قنات و وقف، دقت نظر حکیمانه و عالمانه‏ی واقفان و پرداختن به تمامی مسایل جامعه از جنبه‏های مختلف علمی، هنری و تبلیغی بوده که به عنوان نمونه جزییات وقف در قنات شاهیک را بیان می‏کنیم.
 

انواع وقف در قنات شاهیک

1. وقف بر اولاد، از مجموع 210 بل آب وقفی 62 بل آن وقف اولاد است که درآمد حاصل از آن بین کل اولاد و عموما بین افراد فقیرتر اولاد تقسیم می‏شود.

2. وقف بر مسجد، از بین مساجد شهر، مسجد قلعه دوازده بل و مسجد محله‏ی بالا یک بل سهم دارند. علاوه بر این 13 بل، 2 بل دیگر نیز وقف مساجد است که در مجموع 15 بل وقف مساجد می‏باشد.

3. وقف بر مدارس علمیه، مدارس علمیه در مجموع 40 بل از آب قنات شاهیک را جهت مخارج طلبه‏ها، مدرسین و نیازهای مدرسه دریافت می‏داشته‏اند. این املاک هم‏اکنون در اختیار اوقاف است.

4. وقف بر مقبره، از آب این قنات 13 بل بر مقبره‏ی شعرا و بزرگان اهل علم و فضل در سطح شهر قاین وقف شده است.

5. وقف حوض، دو حوض جان میرزا و کربلایی مرتضی هر کدام نیم بل از آب قنات را به خود اختصاص می‏دهند که در هر مدار نیم بل آب به این حوض‏ها اختصاص می‏یابد.

6. وقف نخل، از مجموع آب وقفی قنات 3 بل آن به نخل مسجد جامع اختصاص دارد.جدول 3 میزان آب وقفی بر مبنای بل به تفکیک در هر شبانه‏روز را بر اساس آب‏نامه‏ی قنات نشان می‏دهد(5).
 

وقف و مساجد

بینش اسلامی در آغاز و بیش از همه، عنصر مشخص و با اهمیت مسجد را به عنوان مرکز مذهبی - سیاسی در دل شهر دارد. مساجد قاینات هر کدام به تناسب اهمیت از موقوفاتی برخوردارند که به جهت اختصار تنها به معرفی و ذکر موقوفات سه مسجد می‏پردازیم.
 

مسجد جامع قاین

در خصوص بنای اولیه‏ی مسجد جامع اتفاق نظر وجود ندارد. برخی از مطلعین معتقدند که بنای اولیه بر خرابه‏های آتشکده‏ای ساخته شده و ساختمان اولیه‏ی مسجد را به سده‏های اول تا چهارم نسبت می‏دهند. ولی آنچه مسلم است.

در سده‏ی چهارم به طور قطع موجود بوده است. مسجد به صورت دو ایوانی با دو قبله‏ی متفاوت، در زمینی به مساحت تقریبی 2,470 و زیربنای 1,050 متر مربع بنیان شده است. مسجد دارای ایوانی است.

که حدودا 18 متر ارتفاع دارد و در دو طرف ایوان بعدا دو شبستان ساخته شده است. علاوه بر این، مسجد ساعتی آفتابی و ایوانچه‏هایی در صحن دارد. در گوشه‏ی غربی صحن نیز پایابی جهت دسترسی به آب قنات به امر ضعشکن خان در دوره‏ی حکمرانی شاه سلیمان صفوی بنیان شده است.

مسجد جامع موقوفات متعددی از جمله 15 سهم از قنات فرخ‏آباد دارد، در رواق شش ضلعی شمالی کتیبه‏ای به تاریخ 1046 موجود است که پیرامون موقوفه‏ی قنات جعفرآباد است. آب قنات جعفرآباد از درون پایاب مسجد جامع می‏گذشته و مسلمین جهت مصارف مختلف از آن بهره می‏گرفته‏اند.

علاوه بر این در یکی از ایوانچه‏های صحن، کتیبه‏ای از دوره‏ی امیر سلطان موصلو که مضمون آن نیز وقفی است وجود دارد. علاوه بر این یک شبانه‏روز از دیزوک، وقف بر مسجد جامع بوده که در دوره‏ی پهلوی فروخته شده به علاوه نیم دانگ از قنات قدی وقف بر مسجد جامع است. مسجد جامع قاین به عنوان یک اثر ویژه‏ی مذهبی با خصوصیات معماری برجسته به شماره‏ی 295 در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفته است.
 

سجد جامع دشت بیاض

روستای دشت بیاض در بخش نیم بلوک قاینات از کهن‏ترین مراکز سکونتی در ناحیه‏ی قهستان قدیم بوده است. اسم قدیم آن سپیدروستا بوده و در معجم‏البلدان اسفیذرستاق نامیده شده است. بعد از استیلای عرب اسم آن را به دشت بیاض تبدیل کرده‏اند. حمد الله مستوفی در نزهةالقلوب می‏گوید: «دشت بیاض شهری ندارد، قصبه‏ ی آن را فارس گویند». .

یکی از مهم‏ترین بناهای تاریخی و مذهبی که ایجاد آن با وقف شروع و به کمک موقوفات بنیان آن پایدار مانده، مسجد جامع دشت بیاض است. در ابتدای وقف‏نامه واقف به ایجاد بنا اشاره دارد: «در قریه‏ی فارس بهشت‏آسا که وطن مألوف آن جناب و آبا و اجداد بزرگوار اوست و نمونه‏ ای است.

از بهشت و رشکی است از روضه‏ی اعلی علیین در زمین ملک خود به اهتمام معماران غیب و مهندسان لاریب مسجدی بنا فرموده...». این وقف‏نامه قدیم‏ترین سند مکتوب موجود در شهرستان به شمار می‏آید که به تاریخ شعبان 920 ه ق نگارش یافته است.

بر طبق وقف‏نامه متولی باید درآمد یک شبانه‏روز آب و اراضی مزرعه‏ی دشت بیاض را اولا به عمارت و مرمت ضروریه‏ی مسجد جامع یاد شده و فرش و روشنایی صرف کند و آنچه زیاد آید، از چهار سهم، سه سهم، سهم خطیب جهت وظیفه‏ی خطابت و امامت بردارد .

و یک سهم به مؤذن مشروط بر اینکه از در و دیوار مسجد باخبر باشد. جزییات مصرف خیرات در ایام خاص نیز در وقف‏نامه مذکور است (پیوست 1).
 

مسجد جامع افین

مسجد افین در روستایی به همین نام در 85 کیلومتری شرق قاین قرار دارد. از عمده فضاهای معماری این بنا، ایوان، دو شبستان زمستانی، گنبدخانه و شبستان‏های تابستانی طرفین ایوان است.

ظاهرا صحن مسجد در گذشته تاق‏نماهایی داشته که در حال حاضر اثری از آنها نیست. احتمالا شالوده و بنیان اولیه‏ی بنا در سده‏های سوم و چهارم هجری شکل گرفته است. بنای فعلی ویژگی‏های معماری دوره‏ی تیموری را به همراه دارد.
 

وقف و مدارس علمیه

مدرسه‏ی علمیه‏ ی جعفریه‏ی قاین

از عناصر و پدیده‏های چشمگیر شهرهای اسلامی مدارس علمیه است که مقر غالب آنها در قلب شهر، در حوالی مسجد جامع و زیارتگاه‏های مهم مذهبی سازمان یافته بود. مدارس علمیه از مهم‏ترین عناصر شهرهای اسلامی به شمار می‏رود.

و لذا بخشی از موقوفات صرف احداث، تعمیر و مرمت و امور فرهنگی و علمی این مدارس می‏شده است. در شهرستان قاین مدرسه‏ی علمیه‏ی جعفریه قدمتی طولانی دارد. بنای اولیه‏ی مسجد در 1314 توسط رضاخان تخریب و پس از تخریب، دبستانی به نام پهلوی ساخته شد.

ولی سرانجام با فعالیت علمای شهر در تثبیت اصل موقوفات، در سال 1330 در زمین‏های وقفی کوچه‏ی آهنگران ساختمان مدرسه به مساحت 5,000 و زیربنای 2,500 متر مربع مجددا ساخته شد.

آنچه که به این حوزه حیات دوباره داد علاوه بر فعالیت علما وجود موقوفات مهم این مدرسه بود. از سهام اکثر قنوات شهر سهمی به این مدرسه تعلق دارد.علاوه بر آن موقوفاتی در روستاهای اسفشاد، پهنایی، بزن‏آباد، دهشک، و تجرگ کره دارد.موارد مصرف این موقوفات شامل تعمیر و نگهداری ساختمان مدرسه و هزینه‏ی طلاب است (6).
 

مدرسه‏ی علمیه‏ ی جعفریه‏ی زهان

از مدارس علمیه‏ی با سابقه‏ی طولانی به شمار می‏رود که در روستای زهان از بخش مرکزی قاین قرار گرفته است. مدرسه هشت باب حجره، کتابخانه، دو باب منزل مدرسین، دفتر و... دارد. به کمک موقوفات محلی شهریه‏ی طلاب پرداخت و به امور مدرسه رسیدگی شود.

علاوه بر این دو مرکز مهم علمی، مدرسه‏ی علمیه‏ی جعفریه‏ی نمونه، حوزه‏ی علمیه‏ی الزهرا، مدرسه‏ی علمیه‏ی بیهود، حوزه‏ی علمیه‏ی حاجی‏آباد، و حوزه‏ی علمیه‏ی امام محمد باقر خضری از دیگر مدارس علمیه‏ی شهرستان است که با کمک خیرین و واقفان در راه ترویج و نشر فرهنگ اسلامی گام برمی‏دارند.
 

وقف و زیارتگاه‏ها

یکی از مصداق‏های بارز زیارتگاه‏ها پیوند بینش اسلامی و پدیده‏های جغرافیایی، زیارتگاه‏هاست، زیارتگاه‏ها که غالبا به موقوفات اتکا دارند، نقش‏های گوناگونی از قبیل نقش زیارتی، سیاحتی، آموزشی و عبادی ایفا می‏کنند.

همچنین زیارتگاه‏ها غالبا به عنوان جایگاه برگزاری آیین‏های محلی و بومی که با دین اسلام پیوند خورده از جمله تشریفات پیوند زناشویی، مرگ و میر، تعزیه‏خوانی و گردهمایی‏های سنتی به انحای خاصی مورد توجه است.

زیارتگاه‏ها به دلیل دلبستگی اعتقادی که عامه بدانها دارند، از نظر دست‏یابی به اعتبارات عمرانی و نوسازی به طور طبیعی خودکفایند. غالبا موقوفات مخصوص به صورت آب، زمین، مزروعی، باغ و مستغلات شهری و املاک روستایی حفظ و گسترش آنها را پشتیبانی می‏کند(7).

مهمترین این زیارتگاه‏ها در شهرستان قاینات عبارتند از:
 

امام ‏زاده زید بن موسی مشهور به زیدالنار

این بنا در روستای آفریز در 80 کیلومتری جنوب قاین در مسیر قاین به فردوس قرار گرفته است. بنای اولیه‏ی بارگاه توسط معتصم عباسی که از عمل خویش در به شهادت رساندن امام‏زاده نادم و پشیمان بوده، ساخته شده و در عهد سلاطین غزنوی وزیر مشهور محمد بن الحسن بن منصور نیز در تعمیر آن اقداماتی صورت گرفته است.

بنای معتصمی که به خط کوفی نام معتصم بر آن مسطور بوده در حدود سال 800 هجری هنوز بر حال خود باقی بوده است (8).بنا با استفاده از مصالح سنگ و آجر و ملات آهک ساخته شده است. بنای مقبره در مرکز صحن واقع شده است.

پلان مقبره به صورت هشت ضلعی بوده و دارای گنبدی دو پوشه و فاصله بین دو پوشش گنبد تقریبا دو متر است. این بنا به شماره‏ی 1894 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. تاریخ موقوفه‏ی اصلی این بارگاه مربوط به سال 1281 ه ش است و موقوفات این بارگاه شامل موارد ذکر شده در جدول 4 است.
 

امام ‏زاده عبدالله بن موسی (کارشک)

این بقعه در بلوک دشت بیاض در روستای کارشک واقع شده است. این بقعه‏ی شریف مدفن شاهزاده عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن - علیه‏السلام - است، نسب شریفش به سه واسطه به حضرت امام حسن مجتبی (ع) می‏رسد.

این مزار از زمان قدیم مشهور و طرف توجه رجال و بزرگان بوده است و بنا به نقل از کتاب بهارستان تا چندی قبل هنوز شمعدان‏های نفیس فلزی که سلاطین صفوی بدان آستانه تقدیم کرده و اسامی ایشان بر آن نقش شده بود از عهد شاه طهماسب و شاه سلیمان صفوی در آن موجود بوده است(9).
 

امام ‏زاده داود (کلاته مزار)

مرقد این امام‏زاده بر فراز کوهی در روستای کلاته‏مزار در دهستان زهان واقع شده است. بر بنای اولیه دو تاریخ 1087 و 1280 موجود بوده لکن بنای ساختمان امام‏زاده در زلزله‏ی 1376 ه ش تخریب شد و در سال 1378 ه ش به هنگام بازسازی بنا با جسدی تازه روبه‏رو شدند.

که بر اثر گذشت چندین سال همچنان سالم باقی مانده بود. پیکر مطهر با حضور مسؤولین و جمعیت انبوه عاشقان اهل بیت به طرز باشکوهی مجددا تشیع و در محل به خاک سپرده شد. ساختمان این امام‏زاده هم‏اکنون در حال ساخت است.
 

مام ‏زاده زید در فرخ‏ آباد

این امام‏زاده از نوادگان امام موسی (ع) و نامش زید بن عابد بن خلیل بن بلال بن عون بن موسی است. این مزار هم‏اکنون در داخل محوطه‏ی شهر قاین در جنب قبرستان فرخ‏آباد واقع شده است.

از مجموع سهام قنات فرخ‏آباد و اراضی مربوط به آن، بیست سهم وقف بر این مزار بوده که مورد مصرف موقوفه‏ی آن جهت تعمیرات ساختمان، حقوق خادم و تلاوت قرآن در محل مزار است.

 

آرامگاه ابوذرجمهر قاینی
اسمش قیس بن ابراهیم بن منصور و از امرای بزرگ سلطان محمود است. ذکر جمیل این شاعر بزرگ در کتاب المعجم تألیف شمس قیس رازی و مجمع الفصحاء تألیف هدایت طبرستانی و تذکره‏ی بزم‏آراء تألیف سید علی بن محمود الحسینی مذکور است (10).

آرامگاه این شاعر بقعه‏ای است بر دامنه‏ی کوه که معروف به ابوذری است. صحنی با صفا و فضایی دلگشا و املاکی موقوفه دارد. به استشهاد پژوهش‏های انجام شده بنیان اولیه‏ی بنا متعلق به دوره‏ی سلجوقی است.

که در دوره‏های تیموری، صفویه، قاجار و حتی معاصر مرمت‏های بسیاری بر آن انجام گرفته. بنای مقبره دارای گنبدی دو پوشه‏ای است که در زیر پوشش فضای داخل تزیینات گل و بوته و اسلیمی، زیبایی خاصی به گنبدخانه بخشیده است. این اثر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

تاریخ وقف موقوفه سال 1222 ه ق و میزان موقوفه‏ی آن یک شبانه‏روز از آب و اراضی قنات ابوالخیری است.
 

آرامگاه ابومحمد، حسن بن منصور مشهور به ابوالمفاخر

از رجال علم و دیانت و سیاست است. فقیه، محدث، حقوقدان، ریاضیدان، سیاست‏گذار، عابد، زاهد، و متورعی خداترس که به لحاظ محبوبیت گسترده‏اش القاب متفاوتی دارد. اقضی القضاة، سیف الحق و شیخ السلام القابی بود که اهل فضل و دانش به وی داده بودند.

وی ابتدا در قاین شغل قضاوت داشت ولی به علت شهرت و آوازه‏اش در سراسر ایران، سلطان بهرام‏شاه غزنوی (حک: 540-510) او را به غزنین فراخواند.

حکما و شعرای آن روزگار چون حکیم سنایی، عثمان مختاری، ابوالفرج رونی، مسعود سعد سلمان، سید حسن غزنوی وی و پدرش را مدح و تمجید کرده‏اند. وی خود یکی از واقفان بزرگ به شمار می‏آمد.

و خانقاه باشکوهی که دارالقضا، دارالشفا، مدرسه، کتابخانه، دارالحفاظ، دارالوعاظ و آشپزخانه داشت در شهر غزنین بنا نهاد و از آنجا که علاقه‏ی وافری به زید بن موسی داشت، این مجموعه به خانقاه زید شهرت یافت.

جز این، موقوفات زیادی نیز داشته است که مانند دیگر موقوفات دچار متولیان ناصالح شده و از بین رفته است. وی عمری طولانی داشت در ایام پیری از کارهای دولتی کنار کشید و روانه‏ی قاین شد، پس از مدت زمان کوتاهی در قاین از دنیا رفت و در مزرعه‏ی بهلحردی به خاک سپرده شد.

آرامگاه وی بقعه‏ای است که در سده‏ی سیزدهم بنا شده است (11). بنا به شماره‏ی 2377 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بنای این ساختمان وقفی است و زمین‏های اطراف آن نیز متعلق به اوقاف است.

علاوه بر مزارهایی که ذکر شد مزارهای شاه‏زاده حسین، شاه‏زاده قاسم، شنبه، تخت طالبی در شهر قاین، زیرنج مشهور به قطب‏الدین بن علی در روستای زیرنج، اسفاد، سلطان محمد در روستای مهنج، امام‏زاده اسماعیل در روستای خشکان، ملا درویش در روستای استند، .

پیر طریق در روستای برکوک،افین، سام و لام زبیده خاتون در استرآباد، سلطان حسین در روستای روم، ورنجان در روستای ورنجان، نروگ، ورزگ، جعفرآباد، گوشیک، هندوستان اسفدان، پیش‏بر، میر عبدالله و عبدالرزاق در روستای بزن‏آباد، عبدالله موسی در روستای بادامک، شاه سلیمان و بی‏بی خدیجه در روستای کرچ و کومیران در روستای کومیران از دیگر نقاط زیارتی و سیاحتی شهرستان محسوب می‏شود. اکثر این مزارها به کمک موقوفات تا کنون پایدار و پابرجا مانده‏ اند.
 

مقایسه‏ی تطبیقی آثار تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور

در شهرستان قاین شش اثر تاریخی شامل مسجد جامع، مسجد جامع افین، آرامگاه زید بن موسی مشهور به زیدالنار، مقبره‏ی ابوذرجمهر قاینی و مقبره‏ی ابوالمفاخر و قلعه‏کوه تاکنون در ردیف آثار ملی کشور به ثبت رسیده است (12).

از بین این آثار سه اثر شامل مسجد جامع قاین، مقبره‏ی ابوذرجمهر و آرامگاه زید بن موسی مشهور به زیدالنار موقوفاتی دارند. این سه اثر به مدد بهره‏گیری از عواید موقوفات تاکنون زنده و پابرجا مانده‏اند، در حالی که سه اثر دیگر که از موقوفات بهره‏ای نداشته‏اند تقریبا در حال نابودی هستند.

مسجد جامع افین ظاهرا در گذشته تاق‏نماهایی در صحن مسجد داشته که در حال حاضر اثری از آنها نیست. مقبره‏ی ابوالمفاخر و قلعه‏کوه نیز وضعیت مشابه دارند و چنانچه اقدام عاجل در بازسازی آنها انجام نشود، در حال تخریب می‏باشند.

در یک جمع‏بندی کلی می‏توان اذعان داشت که وقف و کارکردهای آن در جامعه، جنبه‏های متعددی دارند بخشی از نیازهای جامعه با وقف مرتفع می‏شود.

تحقق عدالت اجتماعی، رونق محافل مذهبی و دینی، برقراری پیوند بین نسل‏های مختلف، ایجاد و حفظ آثار تاریخی، هنری و شاهکارهای معماری نیز از طریق سنت حسنه‏ی وقف بروز می‏یابد.

نتیجه‏ای که از پژوهش حاضر حاصل می‏شود نشان‏دهنده‏ی ارتباط تنگاتنگ وقف با پدیده‏های جغرافیایی و حضور پررنگ این سنت حسنه در تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی و هنری جامعه است.
 

پی نوشت:

1- پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‏ها و مکان‏های کشور، آستان قدس، 1367.
2- مرکز بهداشت و درمان شهرستان قاینات.
3- اداره‏ی اوقاف و امور خیریه‏ی شهرستان قاینات.
4- وقف‏نامه‏ی عادی، سنه‏ی 920 ه ق، وقف‏نامه‏ی امیر رفیع‏الدین، کلاسه پرونده 40 - الف.
5- شاطری، مفید، نظام مدیریت در قنات شاهیک قاین، مجموعه مقالات همایش بین‏المللی قنات، 1379، ص 490.
6- وقف‏نامه‏ ی عادی، سنه‏ی 1137 ه ق، وقف‏نامه‏ی مدرسه‏ی جعفریه‏ی قاین، کلاسه پرونده 92 - م.
7- سعیدی رضوانی، عباس، بینش اسلامی در پدیده‏های جغرافیایی، آستان قدس، 1372، ص 134.
8- آیتی، شیخ محمد حسین، بهارستان، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1371، ص 129.
9- همان، ص 131.
10- همان صص 157-156.
11- سعیدزاده، سید محسن، بزرگان قاین، ج 1 صص 143-137.
12- جنتی فر، محمد علی، قاینات در سپیده دم تاریخ، انتشارات اداره‏ ی کل میراث فرهنگی خراسان.
 

منبع:
میراث جاویدان